KURAN’DA İNSANLAR ARASI İLİŞKİLER VE SOSYAL DEĞERLER

Referans- Kaynaklar- Atıflar BAŞLIĞIMIZDA yayınladığımız üzere, tez, makale ve kitap çalışmalarının müsade edilen kısımlarını özellikle Kaynaklar (Kitabiyat-Bibliyografya) kısmını yayınlıyoruz.

Orijinal Metne http://www.gemerekmuftulugu.gov.tr/index_dosyalar/makale.htm adresinden ulaşılabilir. Yazar ve emeği geçenleri tebrik eder, insanlık alemi için hayırlara vesile olmasını dileriz.

TC
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
TEFSİR BİLİM DALI

KURAN’DA İNSANLAR ARASI İLİŞKİLER
VE
SOSYAL DEĞERLER

 

YÜKSEK LİSANS TEZİ

 

DANIŞMAN
Doç. Dr. Fethi Ahmet POLAT

HAZIRLAYAN
Ahmet ÖZDEMİR

KONYA-2006

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ
KISALTMALAR
GİRİŞ
1. ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ İV
2. ARAŞTIRMANIN AMACI İV
3. ARAŞTIRMANIN KAPSAMI V
4. ARAŞTIRMADA KULLANILAN METOT Vİ
BİRİNCİ BÖLÜM
İNSANLAR ARASI İLİŞKİLERE VE SOSYAL DEĞERLERE KAVRAMSAL YAKLAŞIM
1. İNSANLAR ARASI İLİŞKİLER 2
1.1. İNSAN DAVRANIŞI 2
1.2. SOSYALLEŞME, SOSYAL İLİŞKİ VE TOPLUM 6
1.2.1. Sosyalleşme 6
1.2.2. Sosyal İlişki 7
1.2.3. Toplum 8
1.2.3.1. Kuran’da Toplumsal Yapı 10
1.2.3.2. Toplu Yaşamın Zorunluluğu 11
1.3. Sosyal Bir Varlık Olarak İnsan 12
2. DEĞERLER 13
2.1. Değer 13
2.2. Sosyal Değer ve Norm 17
2.3. Değerlerle Normlar Arasındaki Farklar 18
2.4. Değerlerin Kaynağı 19
2.5. Sosyal İlişkilerin Değer Boyutu 20
2.6. Değer-Din Münasebeti ve Dindar Davranışı 21
2.7. İnsanda Değer Yönelimi 26
İKİNCİ BÖLÜM
SOSYAL İLİŞKİLER KONUSUNA KURAN’IN YAKLAŞIMI
1. İNSANLAR ARASI İLİŞKİLERE DUYULAN İHTİYAÇ 32
2. KURÂN’IN SOSYAL HAYATA VERDİĞİ ÖNEM 33
2.1. Kul Hakkı Açısından 33
2.2. Toplumsal Düzen Açısından 36
2.3. Sorumluluk Bilinci Açısından 41
3. SOSYAL BİR VARLIK OLARAK KURAN’DA İNSANIN YERİ 43
3.1. İnsanın Kişisel Kimliği 43
3.1.1. Kuran’da İnsanın Olumsuz Vasıfları 45
3.1.1.1. Azgın 47
3.1.1.2. Hırslı 48
3.1.1.3. Cimri 50
3.1.1.4. Sabırsız 52
3.1.1.5. Nankör 54
3.1.1.6. Şımarık 55
3.1.1.7. Tartışmacı 56
3.1.1.8. Zalim 57
3.1.1.9. Zayıf 58
3.1.1.10. Cahil 59
3.1.2. Kuran’da İnsanın En Güzel Şekilde Yaratıldığının Vurgulanması 60
3.2. İnsanın Toplumsal Kimliği 62
4. KURAN’IN SOSYAL İLİŞKİLERDE ORTAYA KOYDUĞU İLKELER 64
4.1. Ölçü ve Tartıyı Tam Yapmak 64
4.2. Öfkeyi Yenmek 66
4.3. İnsanları Affetmek 68
4.4. İnsanların Arasını Düzeltmek 69
4.5. Güvenilir Olmak 70
4.6. İnsanlara Zarar Vermekten Kaçınmak 73
4.7. İnsanların Kusurlarını Araştırmamak ve Yaymamak, Aksine Örtmeye Çalışmak 74
4.8. Yaşlılara Hürmet, Çocuklara Merhamet Göstermek 76
4.9. Emri Bi’l-Maruf ve Nehyi Ani’l-Münker 78
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
SOSYAL DEĞERLER KONUSUNA KURAN’IN YAKLAŞIMI
1. SOSYAL DEĞERLERİ BELİRLEYEN KRİTERLER 83
2. SOSYAL DEĞERLERİN TOPLUMDA Kİ FONKSİYONLARI 84
3. SOSYAL DEĞERLERİN TOPLUMDA UĞRADIĞI DEĞİŞİKLİKLER 85
4. SOSYAL DEĞERLERİN DEĞİŞMESİNE ETKİ EDEN FAKTÖRLER 87
4.1. İnsan Faktörü 87
4.2. Çevre Faktörü 87
4.2.1. Doğal Çevre 87
4.2.2. Toplumsal Çevre 88
4.3. İnanç Faktörü 89
5. KURAN’IN SOSYAL DEĞERLERE BAKIŞI 91
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
KURAN’DA SOSYAL İLİŞKİLERE VE SOSYAL DEĞERLERE İŞARET EDEN KAVRAMLAR
1. MÜSPET KAVRAMLAR 95
1.1. Adalet 95
1.2. Barış 98
1.3. Hoşgörü 101
1.4. Samimiyet 103
1.5. İyilik 105
1.6. Tevazu 108
1.7. Cömertlik 109
1.8. İtidal 113
1.9. Merhamet 115
1.10. Dürüstlük 117
1.11. Yardımlaşma 118
1.12. Bağışlayıcılık 121
1.13. Güler Yüzlülük 122
1.14. Dostluk 123
2. MENFÎ KAVRAMLAR 125
2.1. Zulüm 125
2.2. Savaş 128
2.3. Kötülük 130
2.4. İhanet 133
2.5. Tekebbür 135
2.6. Cimrilik 137
2.7. Aşırılık 139
2.8. Eziyet 142
2.9. Düşmanlık 143
2.10. Tutuculuk 146
2.11. İkiyüzlülük 147
SONUÇ
BİBLİYOGRAFYA

ÖNSÖZ
Allah Tealâ (cc) her şeyi insan için yaratmıştır. Hiçbir mahluka vermediği değeri insana vermiştir. İnsan eğer kendisine verilen bu değerin bilincinde olur ve hayatını buna göre yönlendirirse, bütün yaratılmışların üzerine çıkar. Ama kendisine verilen bu değerin farkına varmadan, bilinçsiz ve anlamsız bir hayat yaşarsa, yaratılmışların en aşağı seviyesine iner. Yani insan kendi konumunu kendisi belirler.
İnsanın ferdî yapısını bilmek kadar onun toplumsal alanda ne gibi işlevlere sahip olduğunu da bilmek gerekir. Ayrıca insan için vazgeçilmez unsurlar olan değerler, insanı yaratılış amacına yönlendiren bir fonksiyona sahiptirler.
İnsan öncelikle Allah Tealâ’ya (cc) karşı sorumluluğunun bilincinde olmalıdır. İnsan Allah’a (cc) karşı sorumluluklarını yerine getirmeden diğer sorumlulukların hiçbir anlamı olmaz. İnsan yine kendisine karşı da sorumludur. Kendisini tehlikeye atacak ve huzurunu bozacak davranışlardan uzak durması gerekir. İnsan, yaşadığı topluma karşı da sorumludur. Nasıl ki, kendisine zarar verecek davranışlardan uzak duruyorsa aynı şekilde toplumu için de aynı düşüncede olmalıdır. Yine insan yeryüzünün neresinde bulunursa bulunsun tüm Müslümanlara karşı da sorumludur. Onların dertleriyle dertlenmek ve kardeşlik görevini yerine getirmek durumundadır
İnsanı anlatmak için binlerce kitap yazılmıştır. Bu kitaplardan her biri insanın farklı bir yönünü ortaya koymaktadır. Ama bunca çalışma yapılmasına rağmen, insanın nasıl bir canlı olduğu tam olarak ortaya konulamamıştır. Yapılan her çalışma insanı tanımak için bir adım daha atmak anlamına gelir. Onu her yönüyle ortaya koymak oldukça zor ve beşer gücünü aşan bir olaydır. Biz de, bu çalışmamızda daha çok insanın kişisel bazı özellikleriyle toplumsal konumunu irdeledik.
Giriş kısmında öncelikle konunun önemini belirttik. Bu konuyu seçmekteki amacımızı ortaya koyduk. Bu konunun, hangi çerçevede ele alındığını ve hangi metotların kullanıldığını özet bir şekilde okuyucuya sunduk.
Birinci bölümde konuyu sağlam bir temele oturtmak için kavramsal baz da ele aldık. Çünkü bizim hayatımızda karşılaştığımız sorunların bir çoğu, kavramları yanlış değerlendirmemizden kaynaklanıyor. Eğer kavramlar hakkında yeterli bilgiye sahip olursak, aramızdaki anlaşmazlıkları çözme konusunda daha fazla ilerlemeler kaydedebiliriz. Yine bu bölümde insan için toplumsal yaşamın önemini vurguladık. İnsanın ferdî bir varlık olmanın yanında toplumsal yönünün de düşünülmesi gerektiğini dile getirdik.
İkinci bölümde sosyal ilişkiler konusuna Kuran’ın yaklaşımını ortaya koyduk. İnsanın Kuran’da kişisel ve toplumsal kimliği ile nasıl ele alındığını belirttik. Yine bu bölümde, Kuran’ın sosyal ilişkilerdeki ilkelerini açıklamaya gayret ettik.
Üçüncü bölümde değer konusunu geniş bir şekilde ele aldık. Değerlerin toplum için, toplumun değerler için neleri ifade ettiğini, toplum ve değerler arasında nasıl bir etki-tepki ilişkisinin olduğunu ortaya koyduk. Ayrıca değerlere Kuran’ın yaklaşımını da yine bu bölümde irdeledik.
Son bölüm olan dördüncü bölümde Kuran’da sosyal ilişkilere ve sosyal değerlere işaret eden kavramları ele aldık.
Bu çalışmamızda emeği geçen danışman hocam Doç. Dr. Fethi Ahmet Polat’a ve diğer hocalarıma teşekkürü bir borç bilirim.

 

Ahmet ÖZDEMİR
Konya-2006

GİRİŞ
1. Araştırmanın Önemi
Konumuz, insan, toplum ve toplumda kabul görmüş değerler üçgenine Kuran’ın bakışı şeklinde özetlenebilir. İnsan çok yönlü bir varlıktır. Fakat yaratılışı, kainattaki yeri ve varoluş görevi bakımından kainattaki diğer varlıklardan farklıdır. Bunun için özel bir varlık olmaya layıktır. Bu öneminden dolayı insanın ferdî yapısı itibariyle araştırılması gerekir.
Hemcinsleriyle bir arada yaşamaya mecbur olan insan, en tabii ihtiyaçlarını gidermek, müşterek düşmanlarına karşı elbirliğiyle karşı koymak ve içinde yaşadıkları hayat şartlarını daha iyiye ve mükemmele götürmek için diğer insanlarla işbirliği yapmak zorundadır. Bu işbirliğinden toplumsal yaşam ortaya çıkar.
İnsanı tek başına ele almak onu değerlendirme noktasında birtakım eksiklikler ortaya çıkarır. Bu nedenle onun hem ferdî kişiliği hem de toplumsal kişiliği birlikte değerlendirilmek zorundadır.
İnsan için olmazsa olmaz denilebilecek değerler, son günlerde önemini daha fazla hissettirmeye başlamıştır. İnsanlar bazı değerler konusunda titiz davranırken, bazıları konusunda bilgisizce hareket etmektedir. Bu nedenle insanlara yol gösterici olmak için değerli olan ve olmayan şeylerin onlara tekrar tekrar hatırlatılması gerekir.
2. Araştırmanın Amacı
Bu araştırmayı yapmaktaki amacımız, öncelikle insanın değerini ortaya koymaktır. İnsan, asil, soylu bir varlıktır. Yani, bütün doğal ve metafizik varlıklar arasında, bağımsız, benlikli ve soylu bir öze sahip tek varlıktır. İnsan, bilen, kavrayan bir varlıktır.
İnsan sadece münferit kişiliği olan bir varlık değildir. O aynı zamanda toplumsal bir varlıktır. Bireyselliğin en ağır bastığı demlerde bile insan, kendi içinde başkalarına karşı birtakım duygular taşır. Toplumsallığın en ağır bastığı zamanlarda bile kendi benliğinden ve ferdiyetinden bir parça taşır. En azından kendi ferdî yapısıyla bizzat bu toplumculuk arzusunu taşıdığını ve toplumun isteklerine cevap verdiğini kabul eder. İnsanın bu toplumsal niteliğinin de ortaya konmasını amaç edindik.
Üçüncü olarak, insanı insan yapan birtakım değerler vardır. İnsan ancak bu değerlere sarılarak gerçek kimliğine kavuşabilir. Değerler sosyal hayatı şekillendiren temel unsurların önemli bir kısmını oluştururlar. Toplum içerisinde tutum ve davranışlar, eylemler, duygular, fikirler, kişiler gruplar, amaçlar ve araçlar tümüyle ve değerlere göre mukayese edilir ve ‘daha iyi’ ‘daha kötü’ ‘daha doğru’ ‘daha adil’ gibi ifadelerle değerlendirmeye tabi tutulurlar. Kısaca değerler arzu edileni veya edilmeyeni, beğenileni veya beğenilmeyeni, doğru olanı veya olmayanı belirleyen temel standartlar olarak işlevde bulunurlar. Bu nedenle değerlerin önemini ve insan hayatında sahip olduğu fonksiyonlarını ortaya koymayı bir amaç olarak belirlemeye gayret ettik.
En önemlisi insan, bu dünyada ve âhirette nasıl mutlu olabilir, bu mutluluğu elde edebilmek için ne gibi çabalar harcamalı, bu dünyada nasıl bir kimliğe bürünmeli, bunları belirlemeye gayret ettik.
3. Araştırmanın Kapsamı
Her insan doğar, yaşar ve ölür. Bu yaşantısını bir toplum içerisinde gerçekleştirir. Toplum halinde yaşamasından dolayı hayatında bazı şeylerin değerli, bazılarının değersiz olması gerekir. Biz de insanın hayat akışı içerinde geçirdiği bu tecrübeleri dikkate alarak onu tüm yönleriyle ele almaya çalıştık ve konumuzu da ‘Kuran’da İnsanlar Arası İlişkiler ve Sosyal Değerler’ olarak belirlemeyi uygun gördük.
Konuyu çok dar tutmadan, çok fazla da ayrıntıya girmeden, okuyucuya yeterli bilgi vermeye çalıştık. Konumuz, isminden de anlaşılacağı gibi oldukça geniş araştırma yapılması gereken bir konudur. Çalışmamızdaki her bölüm bir tez konusu olacak kadar geniş kapasiteye sahiptir. Örneğin adalet konusunda ciltlerle kitaplar yazılmıştır.
Bölümlerin alt başlıklarını da okuyucuyu sıkmamak için fazla genişletmedik. Örneğin insanın kişisel kimliği ile ilgili olarak çok daha fazla alt başlık oluşturulabilirdi. İnsanın yaptığı her hareket, onun bir kişisel özelliğini ortaya koyar. Ama biz belli başlı olarak Kuran’da zikredilenleri çalışmamıza aldık. Aynı şekilde Kuran’ın sosyal ilişkilerde ortaya koyduğu ilkeler de yine oldukça geniş bir konudur. Bunu da en önemlilerini dile getirmek suretiyle dar bir çerçeve de ele almaya çalıştık.
Kavramlarla ilgili olarak en temel kaynaklara müracaat ettik. Çünkü kavramlar konusunda yapılacak yanlışlar, çoğu zaman konunun yanlış anlaşılmasına sebep olabilmekte ve birçok tartışmayı beraberinde getirmektedir. Bu nedenle her kavram için kaynak sözlüklere baktık ve farklı bir tanım varsa ortaya koymaya çalıştık.
Şunu bilmeliyiz ki, bu konuda yapılan her çalışma konuya biraz daha katkı sağlayacaktır. Bu nedenle elimizden geldiğince yeterli bilgi vermek için çaba harcadık.
4. Araştırmada Kullanılan Metot
Çalışmamızı yaparken öncelikle tezin kapsamını belirleme noktasında Yusuf Işıcık hocamızdan istifade ettik. Daha sonra sosyal bilimler alanında uzman olan Mehmet Bayyiğit ve Mehmet Akgül hocalarımızla görüştük. Ayrıca insan davranışları konusunda çalışmaları bulunan Emin Sert hocamızın da tavsiyelerine başvurduk.
Bu araştırmamızda temel kaynaklar olarak Kuran-ı Kerimi ve Peygamber Efendimiz (sav)’in hadis-i şeriflerini kullandık. Diğer kaynaklar konusunda, gücümüz yettiğince temel kaynaklara inmeye çalıştık. Bu arada zamanımızda yapılan çalışmaları da göz ardı etmedik.
Çalışmamızın temeli insanı tanımaya yönelik olduğu için, bu alandaki kitapları tanıma fırsatımız oldu. İnsanın yapısını tanıma noktasında birçok eser yazılmıştır. Bunlardan bazılarını şu şekilde sıralamak mümkündür: Alfred Adler’in ‘insanı Tanıma Sanatı’, Muhammed Kutub’un ‘İnsan Psikolojisi Üzerine Etüdler’ ile Doğan Cüceloğlu’nun ‘İnsan ve Davranışı’ adlı eserleri.
İnsanın Kuran’da ne şekilde yer aldığı ile ilgili de birçok çalışma yapılmıştır. Bunlardan bazıları: Şerafeddin Gölcük’ün ‘Kuran ve İnsan’, Celal Kırca’nın ‘Kuran ve İnsan’, Emin Sert’in ‘Kuran’da İnsan Tipleri ve Davranışları’, Necati Kara’nın ‘Kuran’da Beden Dili’ ile M. Osman Necati’nin ‘Kuran ve Psikoloji’ adlı kitapları olarak sıralanabilir.
Değerlerle ilgili olarak da bazı çalışmalar yapılmıştır. Bu konudaki çalışmalar daha çok makale şeklinde ve kitapların içerisinde bir bölüm olarak karşımıza çıkmaktadır. Ama kitap olarak yapılan çalışmalardan Erol Güngör’ün ‘Değerler Psikolojisi’ adlı kitabını söyleyebiliriz.
Konuları ele alırken bazı bölümler hariç, öncelikle o konudaki ayetleri aldık. Bu ayetlerle ilgili olarak müfessirlerin görüşlerini zikrettik. Eğer peygamber efendimizin bir sözü varsa onu da aldık. Konuyla ilgili olarak yapılan çalışmalardan alıntılar yaptık. Bu alıntılarla ilgili olarak ek bilgiler ve analizler, tespitler yapmaya çalıştık
Kavramların semantik tahlili noktasında Arapça temel kaynak sözlüklerden istifade ettik. Zaman zaman da ülkemizde yapılan sözlük çalışmalarına da başvurduk.
Elbetteki insan, toplumun bir parçasıdır. Onu toplumsal kişiliğinden soyutlayarak sadece ferdî yönünü ele alırsak, onun hakkında eksik tanımlama yapmış oluruz. Çünkü insan sahip olduğu insanî özelliklerinin büyük bir kısmını ancak bir toplum içerisinde ortaya koyabilir. Bu nedenle insanı çok yönlü düşünmek gerekir. Ayrıca insanı sadece şeklî yapısıyla değil de psikolojik yapısıyla da düşünmek gerekir. İnsanı asıl değerli kılan da zaten bu manevî yapısıdır. Onu teklifle mükellef haline getiren de yine ondaki bu özelliktir. Allah (cc) insana düşünebilme ve olayları muhakeme edebilme gücünü vermiştir. O, sahip olduğu bu güçle yeryüzündeki canlı cansız bütün varlıklara hakim olur.
Bizim çalışmamız bir yönden psikoloji, diğer yönden ise sosyoloji sahasına kadar uzanır. Aslında psikoloji ve sosyoloji, birbirini tamamlayan iki bilim dalıdır. Sürekli olarak birbirlerine ihtiyaç duyarlar.

Bibliyografya

ADLER, Alfred, İnsanı Tanıma Sanatı, Say Yayınları, 4. baskı (tr. Kamuran Şipal), İstanbul, 1994.
ALBAYRAK, Sadık, Rahmet ve Savaş Peygamberi, Medrese Yayınları, İstanbul, 1982.
ALTINTAŞ, Hayrani, İslam Ahlakı, A.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1996.
ALTINTAŞ, Ramazan, İslam İnsanı, Suffe Yayınları, İstanbul, 1997.
ÂLÛSÎ, Ebu’l-Fazl Şihabuddin es-Seyyid Mahmud el-Bağdadî (1270/1854), Rûhu’l-Meânî (nşr. Muhammed Hüseyin), c.1-10,12, 16, Dâru’l-Fikr, Beyrut, 1994.
ARGYLE, Michael – HALLAHMİ, Benjamin Beit “Dindarlığın Etkileri” (tr. Adem Şahin), Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 10, Konya, 2000.
ASLAN, Ömer, Kuran ve Hoşgörü, İlahiyat Araştırma İnceleme 31, Ankara, 2005.
ATEŞ, Süleyman, Yüce Kuran’ın Çağdaş Tefsiri, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul, ts.
AYDIN, Mustafa, “Gençliğin Değer Algısı: Konya Örneği”, DED, Sayı: 3, İstanbul, Temmuz 2003.
AYDIN, Mustafa, Kurumlar Sosyolojisi, Vadi Yayınları, Ankara, 1997.
BAHADIR, Abdülkerim, “Hayatın Sorgulayıcılığı Karşısında İnsan ve Üretkenlik”, SÜİFD, sayı: 10, Konya, 2000.
BEĞAVÎ, Muhyi’s-Sünne Ebu Muhammed Hüseyin b. Mesud (516/1122), Meâlimu’t-Tenzîl, c.1,2,4,5,6,8, Dâru Tıybe, Riyad, 1993.
BEYDÂVÎ, Nasıruddin Ebu Said Abdullah b. Ömer b. Muhammed eş-Şîrâzî (685/1286), Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Tevîl, c.1, Müessesetü E’lemî, Beyrut, 1990.
BUHÂRÎ, Muhammed b. İsmail (256/870), Sahihu’l-Buhari, (Mevsuatü’s-Sittetü, el-Kütübü’s-Sittetü ve Şurûhuha), Çağrı Yayınları, 2. baskı, İstanbul, 1992.
CAROLYN, Muzaffer Şerif, W. Şerif, Sosyal Psikolojiye Giriş, c.2, Sosyal Yayınlar, İstanbul, 1996.
CEVHERÎ, İsmail b. Hammad (400/1009), es-Sıhâh Tâcu’l-Luga ve Sıhâhu’l-Arabiyye (nşr. Ahmed Abdulgafur Attar), c.1-6, Dâru’l-Kitâbi’l-Arabiyye, Kahire, 1956.
CÜCELOĞLU, Doğan, İnsan ve Davranışı, Remzi Kitabevi, 14. basım, İstanbul, 2005.
ÇAĞRICI, Mustafa, “Adalet”, DİA, İstanbul, 1988.
———————— , “Dostluk”, İstanbul, 1994.
———————— , “Düşmanlık”, İstanbul, 1994.
———————— , “Eza”, İstanbul, 1995.
———————— , “İtidal”, İstanbul, 2001.
———————— , “Kul Hakkı”, İstanbul, 2002.
ÇİMEN, Zeynep, “Ayna Sır ve Dostluk Üzerine”, Diyanet Aylık Dergi, sayı: 183, Ankara, Mart 2006.
ÇUBUKÇU, İbrahim Agah, “Türk Kültüründe Hoşgörü ve Mevlana”, İnsan Hakları, Hoşgörü ve Mevlana Sempozyumu, Konya, 26-27- Ekim 1994.
DİHLEVÎ, Şâh Veliyyullah Ebû Abdilaziz Ahmed b. Abdürrahim (1176/1762), Huccetullâhi’l-Bâliğa, c.1-2, İz Yayıncılık (tr. Dr. Mehmet Erdoğan), İstanbul, 1994.
DEMİR, Fahri, İslam Ahlakı, DİB Yayınları, Ankara, 1997.
DÖLEK, Adem, “Sünnet Işığında Hırs Hastalığı ve Korunma Yolları”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: 11, sayı: 6, Şanlıurfa, Temmuz-Aralık 2003.
DÖNMEZER, Sulhi, Toplumbilim, Beta Yayınları, 11. baskı, İstanbul, 1994.
EBÛ DAVUD, Süleyman b. Eş’as (316/929), Sünen-u Ebi Davud, (Mevsûatü’s-Sittetü, el-Kütübü’s-Sittetü ve Şurûhuha), Çağrı Yayınları, 2. baskı, İstanbul, 1992.
EBUSSUUD, İrşâdu Akli’s-Selîm ilâ Mezâye’l-Kitâbi’l-Kerîm, c.1,5, Dâru’l-Fikr, Beyrut, ts.
ELMALILI, M. Hamdi Yazır (1942), Hak Dini Kuran Dili, c.1,2,4,6-9, Azim Yayınları, İstanbul, ts.
EMRULLAH, Ali b. – HÂDİMÎ, Muhammed (1176/1762), İslam Ahlakı, Hakikat Kitabevi Yayınları, 59. baskı, İstanbul, 2005.
ERDEM, Ali Rıza, “Üniversite Kültüründe Önemli Bir Unsur: Değerler”, DED, Sayı: 4, İstanbul, Ekim 2003.
ERJEM, Yaşar, KIZILÇELİK, Sezgin, Açıklamalı Sosyoloji Terimler Sözlüğü, Atilla Kitabevi, Ankara, 1994.
ERKAL, Mustafa, Sosyal Meselelerimiz ve Sosyal Değişme, Mayaş Yayınları, Ankara, 1984.
ESED, Muhammed, Kuran Mesajı (tr. Cahit Koytak, Erhan Ertürk), c.1-3, İşaret Yayınları, İstanbul, 1999.
EZHERÎ, Ebu Mansur Muhammed b. Ahmed (370/980), Tehzîbu’l-Luga, c.4,5,7,10,15, Dâru’l-Mısriyye, Mısır, 1964.
FAZLUR RAHMAN (1988), Ana Konularıyla Kuran (tr. Alparslan Açıkgenç) Ankara Okulu Yayınları, 7. baskı, Ankara, 2003.
GAZZÂLÎ, Ebu Hamid Huccetü’l-İslam Muhammed b. Muhammed İmam (505/1111), Ey Oğul (Eyyühe’l-Veled) (tr. Hasan Küçük), Marifet Yayınları, İstanbul, 1992.
———————— , İhyâu Ulûmi’d-Din (tr. Ahmed Serdaroğlu), Bedir Yayınları, İstanbul, 1975.
GÖKMENOĞLU, Hüseyin Tekin, İslam’da Şahsiyet Hakları, TDV Yayınları, Ankara, 1996.
GÖLCÜK, Şerafeddin, Kuran ve İnsan, Esra Yayınları, Konya, 1996.
GÜNDÜZ, Mustafa, Ahlak Sosyolojisi, Anı Yayınları, Ankara, 2005.
GÜNGÖR, Erol, Değerler Psikolojisi, Hollanda Türk Akademisyenler Birliği Vakfı Yayınları 8, Amsterdam, 1993.
GÜNGÖR, Özcan, “Kuran’da Sosyal Bütünleşme”, Diyanet İlmi Dergi, cilt: 40, sayı: 3, Ankara, 2004.
HÂDİMÎ, Muhammed (1176/1762) – EMRULLAH, Ali b., İslam Ahlakı, Hakikat Kitabevi Yayınları, 59. baskı, İstanbul, 2005.
HALLAHMİ, Benjamin Beit – ARGYLE, Michael “Dindarlığın Etkileri” (tr. Adem Şahin), Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 10, Konya, 2000.
HAMİDULLAH, Muhammed, İslam Peygamberi, İmaj Yayıncılık, Ankara, 2003.
HANÇERLİOĞLU, Orhan, Felsefe Ansiklopedisi (Kavramlar ve Akımlar), c.6, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1977.
İBN FÂRİS, Ebu’l-Huseyn Ahmed (395/1004), Mu’cemu Mekâyîsi’l-Luga (nşr. ve zabt Abdusselam Muhammed Harun), c.1-5, Dâru’l-Cîl, Beyrut, ts.
İBN HALDUN, Abdurrahman b. Muhammed (808/1406), Mukaddime (tr. Halil Kendir), c.1, İmaj Yayınları, İstanbul, 2004.
İBN KESİR, İmadü’d-Din Ebu’l-Fidâ İsmail (774/1373), Tefsîru’l-Kurâni’l-Azîm, c.1, 1. baskı Dâru İbn Kesir, Dımeşk-Beyrut, 1994.
İBN MÂCE, Ebu Abdillah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî (273/887), Sünen-u İbn Mâce (Mevsuatü’s-Sittetü, el-Kütübü’s-Sittetü ve Şurûhuha), Çağrı Yayınları, 2. baskı, İstanbul, 1992.
İBN TEYMİYYE, Ebu’l-Abbas Takıyyuddin Ahmed b. Abdülhalim (728/1328), İyiliği Emretmek Kötülükten Nehyetmek (tr. Heyet), Tevhid Yayınları, İstanbul, 1996.
———————— , Bir İslam Kurumu Olarak Hisbe (tr. Vecdi Akyüz), İnsan Yayınları, İstanbul, 1989.
İSFEHÂNÎ, Râgıb el-Hüseyin b.Muhammed (h.425), el-Müfredât fi Garîbi’l-Kuran, Kahraman Yayınları, İstanbul, 1986.
———————— , İnsan (İki Hayat İki Saadet), (nşr. Abdulmecit en-Neccâr), (tr. Mevlüt F. İslamoğlu), Pınar Yayınları, İstanbul, 1996.
İZ, Mahir, Din ve Cemiyet, Kitabevi Yayınları, 4. baskı, İstanbul, 1990.
KANDEMİR, M. Yaşar, Örneklerle İslam Ahlakı, Nesil yayınları, 5.baskı, İstanbul, 1986.
KARA, Necati, Kuran’da Beden Dili, Bilge Yayınları, 2. Baskı, İstanbul, 2004.
KARACOŞKUN, M. Doğan, İnanç Davranış İlişkisi, Etüt Yayınları, Samsun, 2000.
KARAGÖZ, İsmail, Kuran’da Dört Kavram, Kuran Araştırmaları Serisi (KAR), Ankara, 1997.
KAZICI, Ziya, Osmanlı’da İhtisab Müessesesi, Kültür Basın Yayın Birliği, İstanbul, 1987.
KILLIOĞLU, İsmail, Ahlak-Hukuk İlişkisi, MÜİFV Yayınları, İstanbul, 1988.
KIRCA, Celal, Kuran ve İnsan, Marifet yayınları, İstanbul, 1996.
KOTKU, Mehmed Zahid, Tasavvufi Ahlak, c.1,5, Seha Neşriyat, 4. baskı, İstanbul, ts.
KURTUBÎ, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed el-Ensârî (671/1273), el-Câmiu li Ahkâmi’l-Kuran, c.2,6,10,20, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, Beyrut, 1985.
KUTLUER, İlhan, “İnsan”, DİA, İstanbul, 2001.
KUTUB, Muhammed, İnsan Psikolojisi Üzerine Etüdler (tr.Bekir Karlığa), İşaret Yayınları, 4. baskı, İstanbul, ts.
———————— , İslam’da Fert ve Cemiyet, (tr. Mehmet Süslü), Hikmet Yayınları, İstanbul, ts.
KUTUB, Seyyid (1966), Fi Zilâli’l-Kuran, (tr. Bekir Karlığa, İ. Hakkı Şengüler, M. Emin Saraç), c.1,2,3,6,8,9,10,12-16,Hikmet Yayınları, 2. baskı İstanbul, 1972.
———————— , İslam’da Sosyal Adalet (tr. Yaşar Tunagür-M. Adnan Mansur), Cağaloğlu Yayınları, İstanbul, ts.
MARSHALL, Gordon, Sosyoloji Sözlüğü, (tr. Osman Akınbay-Derya Kömürcü), Bilim ve Sanat Yayınları, Ankara, 1999.
MÂVERDÎ, Ebu’l-Hasen Ali b.Muhammed b. Habil (450/1058), en-Nüket ve’l-Uyûn, c.3-5, Dâru’l-Kütüb el-İlmiyye, Beyrut, ts.
MEVDÛDÎ, Ebu’l A’la (1979), Tefhîmu’l Kuran (tr.Heyet), c.1-7, İnsan Yayınları, 2. baskı, İstanbul, 1995.
MÜSLİM, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. Haccac (261/875), Sahihu Müslim, (Mevsuatü’s-Sittetü, el-Kütübü’s-Sittetü ve Şurûhuha), Çağrı Yayınları, 2. baskı, İstanbul, 1992.
NECATİ, M. Osman, Kuran ve Psikoloji, Fecr Yayınları, Ankara, 1998.
NECCÂR, Abdulmecid, Hilâfetü’l-İnsan Beyne’l-Akl ve’l-Vahy, Dâru Garbi’l-İslamî, Beyrut, 1987.
NESÂÎ, Abdurrahman Ahmed b. Şuayb (303/915), Sünen-u Nesâî, (Mevsuatü’s-Sittetü, el-Kütübü’s-Sittetü ve Şuruhuha), Çağrı Yayınları, 2. baskı, İstanbul, 1992.
NESEFÎ, Ebu’l-Berekat Abdullah b. Ahmed b. Mahmud (710/1310), Medârikü’t-Tenzîl ve Hakâiku’t-Tevil, c.3, Dâru’l-Kalem, Beyrut, 1989.
OZANKAYA, Özer, Toplum Bilimi Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları 415, Ankara, 1975.
ÖCAL, Mustafa, “Sorumluluk”, ŞİA, Şamil Yayınevi, İstanbul, 1991.
ÖZDEMİR, Metin, İslam Düşüncesinde Kötülük Problemi, Furkan Kitaplığı, İstanbul, 2001.
ÖZTÜRK, Yaşar Nuri, Kuran’ın Temel Kavramları, Yeni Boyut, 19.baskı, İstanbul, 1999.
POLAT, Selahattin, “Adalet”, İslamî Kavramlar, Sema Yazar Gençlik Vakfı Yayınları, Ankara, 1997.
———————— , “Kibir”, aynı yer.
RÂZÎ, Fahruddin (606/1209), Tefsir-i Kebir (Mefâtihu’l-Ğayb) (tr. Suat Yıldırım, Lütfullah Cebeci, Sadık Kılıç, Sadık Doğru), c.2,3,4,6,8,14,15,23, 1. baskı, Akçağ Yayınları, Ankara, 1988.
RIZA, Muhammed Reşid, Tefsiru’l-Menar, c.1,2,6, Dâru’l-Fikr, 2. baskı, yer yok, ts.
SARIÇAM, İbrahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, DİB. Yayınları, Ankara, 2004.
SELVİ, Dilaver, Allah Yolunda Yardım ve Cömertlik, Semerkand Yayınları, 2. baskı, Ankara, 1999.
SEMERKANDÎ, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed Ahmed b. İbrahim (373/983), Bahru’l-Ulûm (nşr. Ali Muhammed Muavvaz, Adil Ahmed Abdulmevcud, Zekeriya Abdulmecîd), c.1,3, Dâru’l-Kütüb el-İlmiyye, Beyrut, 1993.
SERT, Hüseyin Emin, Kuran’da İnsan Tipleri ve Davranışları, Bilge Yayınları, İstanbul, 2004.
SOYSALDI, Mehmet, Kalbin Manevi Hastalıkları, Bizim Büro Basımevi, Ankara, 2006.
ŞAHİNOĞLU, Nazif, Sâdi-yi Şirâzî ve İbn Teymiyye’de Fert ve Cemiyet İlişkileri, İşaret Yayınları, İstanbul, 1991.
ŞEKER, Mehmet, İslam’da Sosyal Dayanışma Müesseseleri, DİB Yayınları, 6. baskı, Ankara, 2003.
ŞİMŞEK, Sait, Kuran’ın Ana Konuları, Beyan Yayınları, 2. baskı, İstanbul, 2001.
TABATABAİ, Seyyid Muhammed Hüseyin (1981), el-Mîzân fî Tefsîri’l-Kuran, c.6, Müessesetü E’lemi, Beyrut, 1991.
TABERÎ, Ebu Cafer Muhammed b. Cerir (310/923), Câmiu’l-Beyân fî Tevîli’l-Kuran, c.1-12, Dâru’l-İlmiyye, Beyrut, 1992.
TEMEL, Ali Rıza, İslam Davası ve Münafıklar, Bahar Yayınları, İstanbul, 1978.
TİRMİZİ, Muhammed b. İsa (279/892), Sünen-u Tirmizi, (Mevsuatü’s-Sittetü, el-Kütübü’s-Sittetü ve Şurûhuha), Çağrı Yayınları, 2. baskı, İstanbul, 1992.
TOKSARI, Ali, “Merhamet”, İslamî Kavramlar, Sema Yazar Gençlik Vakfı Yayınları, Ankara, 1997.
———————— , “Tevazu”, aynı yer.
———————— , “Zulüm”, aynı yer.
ULUDAĞ, Süleyman, “Tevazu”, Yeni Dünya Dergisi, sayı: 141, İstanbul, Temmuz 2005.
ÜNAL, Ali, Kuran’da Temel Kavramlar, Nil Yayınları, İstanbul, 2003.
ZEBÎDÎ, Muhibbuddin Ebu Feyz es-Seyyid Muhammed Murteza el-Hüseyni el-Vâsıtî el-Hanefi (1205/1790), Şerhu’l-Kâmus el-Müsemma Tâcu’l-Arus min Cevherî’l-Kâmus, c.1-10, Dâru’l-Fikr, yer yok, ts.
ZEMAHŞERÎ, Cârullah Ebu’l-Kasım Mahmud b. Ömer (538/1144), el-Keşşaf an Hakâiki Gavâmidı’t-Tenzîl ve Uyûni’l-Akâvil Fi Vücûhi’t-Te’vil, (nşr. ve talik. Adil Ahmed Abdul Mahmud, Ali Muhammed Muavvaz), c.1-5, Mektebetü Ubeydan, Riyad, 1998.